Madde Bağımlılığı Nedir?
Madde bağımlılığı son yıllarda pek çok ülkenin baş etmek zorunda kaldığı ciddi problemlerden biridir. Bu bağımlılık türünü tanımlamak için ilk olarak “Bağımlılık nedir?” sorusuna yanıt vermek gerekir. Bir maddeye, duruma, duyguya alışma ve ona koşullanma hali bağımlılık olarak tanımlanabilir. Söz konusu madde bağımlılığı olduğunda ise bağımlılık belirgin bir maddeye yöneliktir. Alkol, sigara, uyuşturucu çeşitleri gibi farklı maddelere olan bağımlılık, madde bağımlılığı kapsamında değerlendirilir. Bu maddelerin içeriğinde bulunan bazı bileşenler, kimyasal bağımlılık yaratır. Sonuç olarak kişi madde kullanmadan, içki içmeden ya da sigara kullanmadan hiçbir şey yapamaz hale gelir.
Madde bağımlılığının farklı nedenleri vardır. Ayrıca sonuçları da kişilere ve bağımlılık türüne göre farklılaşabilir. Bağımlılıkların tedavi edilmesi mümkündür ancak bu süreçte kişinin iradesi önemli bir rol oynar. Kişinin hem kendi sağlığı hem de sevdikleri için farklı türdeki bağımlılıklardan kurtulmak istemesi, bir tedavi sürecinin başlayabilmesi için en önemli gerekliliklerden biridir.
Madde Bağımlılığı
- Tolerans, istenen etkinin oluşmasını sağlamak için artan miktarlarda maddeye gereksinim duyma ya da aynı miktarda maddeyi kullanmakla etkinin belirgin bir biçimde azalmasıdır.
- Yoksunluk, uzun süre ağır bir biçimde kullanılan bir maddenin kan ve doku düzeyi düşerken ortaya çıkan fizyolojik ve bilişsel belirtilerle birlikte uyumu bozucu davranışsal değişikliklerdir. Hoş olmayan yoksunluk belirtilerinin çıkmasının ardından kişi bu belirtileri hafifletmek ya da bunlardan kaçınmak için maddeyi alır.
- Madde, çoğu kez tasarlandığından daha yüksek miktarlarda ya da daha uzun bir dönem süresince alınır.
- Madde kullanımını bırakmak ya da denetim altına almak için sürekli bir istek ya da boşa çıkan çabalar vardır.
- Maddeyi sağlamak, maddeyi kullanmak ya da maddenin etkilerinden kurtulmak için çok fazla zaman harcamak söz konusudur.
- Madde kullanımı yüzünden önemli toplumsal, mesleki etkinlikler ya da boş zamanları değerlendirme etkinlikleri bırakılır ya da azaltılır.
- Maddenin neden olmuş ya da alevlendirmiş olabileceği, sürekli olarak var olan ya da yineleyici bir biçimde ortaya çıkan fiziki ya da psikolojik bir sorunun olduğu bilinmesine karşın madde kullanımı sürdürülür.
Madde Bağımlılığının Belirtileri Nelerdir?
Madde bağımlılığı belirtilerini anlamak bazen zor olabilir. Bunun için bağımlıyı iyi gözlemlemek, hareketlerini ve davranışlarını doğru analiz etmek gerekir. Madde bağımlılığı makalelerinde ve diğer akademik çalışmalarda bahsedilen belirtileri şu şekilde sıralayabiliriz:
- Madde bağımlılığı fiziksel belirtileri arasında kilo kaybı vardır.
- Sürekli karamsarlık hali, huzursuz davranışlar ve sinirlilik söz konusu olabilir.
- Bağımlılık belirtileri gösteren kişiler, uyku problemleri yaşar.
- Yoksunluk belirtileri arasında mide bulantısı ve kusma vardır.
- Kişinin iş hayatından ya da diğer sorumluluklarından uzaklaşmasına sıkça rastlanır.
- Sosyalleşmek istememe ve içe kapanma görülür.
- Sürekli terleme olabilir.
- Halsizlik yaygın görülen bir belirtidir.
Uyuşturucu kullanım yaşının her geçen yıl daha da düşmesi nedeniyle özellikle ailelerin bu tür belirtilere karşı dikkatli olması gerekir. Sentetik uyuşturucu hapların ucuz ve ulaşılabilir olması, Türkiye’ de 12 yaşın altındaki çocuklarda bile uyuşturucu kullanımının görülmesine yol açmıştır(1).
Madde Bağımlılığının Nedenleri ve Risk Faktörleri
Madde bağımlılığının her hasta için farklı bir nedeni olabilir. Uyuşturucuların, alkolün ya da sigaranın içerisinde yer alan psikoaktif maddeler, kişinin kendisini geçici süreyle iyi hissetmesini sağlar. Bu iyi hissetme halini yaşamak isteyen bireyler, madde kullanımına yönelebilir. Ayrıca merak da bağımlılık sürecinde önemli bir etkendir. Çevresindeki insanların madde kullandığını ya da alkol aldığını gören kişiler, kendileri de denemek ister. Özellikle sigara bağımlılığının en önemli sebeplerinden biri meraktır. Bir maddeyi kullanırken başlangıçta kolay odaklanmak gibi bir amaç da güdülebilir ancak zamanla bağımlılıklar nedeniyle ciddi odaklanma güçlükleri ortaya çıkar.
Bağımlılık, bir şeylerden kaçınmak ya da onları düşünmemek hissiyatıyla belli maddelere yönelme sonucunda gelişebilir. Örneğin aile içi şiddet, aile bireylerinin kaybı gibi nedenler söz konusu olabilir. Duygusal boşluğu doldurma, kişinin kendi karakterinden kaynaklı problemler, genetik yatkınlık gibi faktörler de bu süreçte etkilidir. Ailesiyle iletişim problemi olan kişilerde maddeye yönelme davranışı daha yaygındır. Anne ve babalar, çocuklarıyla doğru iletişim kurarak, onlara her koşulda sevgi ve şefkat göstererek bağımlılıkların gelişmesini engelleyebilir.
Madde Bağımlılığının Zararları ve Etkileri
Uyuşturucu zararları ya da alkol, sigara gibi maddelerin olumsuz etkileri nedeniyle kişinin hayatında ciddi sorunlar ortaya çıkar. Uyuşturucu ve alkol bağımlılığı olan bir kişi, ailesini kaybedecek ya da okul, iş hayatını tamamen mahvedecek bir duruma gelebilir. Ayrıca sağlık açısından da çok ciddi sıkıntılar baş gösterir. Madde bağımlılığı neticesinde gelişecek durumlardan bazıları şunlardır:
- Madde bağımlısı olan bir kişi, sara krizleri geçirebilir.
- Kişide konuşma sorunları, hareketlerde anormalleşme görülebilir.
- Kişide his kaybı ortaya çıkar.
- Sindirim sistemi sorunları yaşanabilir.
- Madde bağımlılığının en fazla zarar verdiği organlardan biri karaciğerdir.
- Nefes almada zorluk yaşanır.
- Felç riski artar, tansiyon yüksektir ve kalp çarpıntısı yaşanır.
- Kaygı, stres ve sinirlilik hali ortaya çıkar.
- Kişinin psikolojisinin bozulması neticesinde bireysel hijyene dikkat etmeme gibi davranışlar görülür.
- Şiddet eğilimi artar.
- Odaklanma güçlükleri başlar.
Madde Bağımlılığından Kurtulma Yolları
Madde bağımlılığından kurtulmak için kişinin kendi iradesiyle karar vermesi ve kendisine hâkim olması son derece önemlidir. Aksi takdirde tedavinin başarı şansı düşer. Kişinin çevresinden de bu süreçte destek alması önemlidir. Madde bağımlılığı tedavisi genellikle üç aşamalıdır. İlaç tedavisi ve psikolojik tedavi bir arada uygulanır. Hastanın bazı durumlarda hastanede yatması gerekir. Ayrıca uzun süre psikolojik tedavi görmesi gereken hastalar da vardır.
Detoksifikasyon, tedavinin önemli aşamalarından biridir. Hasta, madde kullanımını bıraktığı için şiddetli yoksunluk belirtileri gösterir. Bu belirtilerin azalması için bazı ilaçlar verilir. Böylece maddenin tamamen vücuttan atılması amaçlanır. Hastaya, tedavi süreçlerinde psikolojik terapiler de uygulanır. Terapiler bireysel olabileceği gibi grup terapileri de tercih edilebilir. Bazı durumlarda aile terapisine de ihtiyaç duyulur.
Bağımlılığa Sebep Veren Maddeler
Alkol, amfetamin, kanabis (esrar), kokain, halüsinojenler, inhalanlar, nikotin, opiyat gibi maddeler bağımlılık sendromunun gelişmesinde en sık görülen maddelerdir. Bu maddelerin bağımlılık geliştirme süreleri, yoksunluk belirtilerinin şiddeti ve süresi maddeden maddeye değişim göstermektedir.
Madde bağımlılığının gidişatı sırasında depresyon, anksiyete bozuklukları, psikotik bozukluklar, uyku bozuklukları gibi birçok psikiyatrik sorun sıklıkla görülmektedir. Son dönemde bir beyin hastalığı olarak tanımlanan madde bağımlılığı düşünce, duygu ve davranışlar gibi beyin aktivitelerinde kalıcı hasara yol açmaktadır. Madde kullanım süresi uzadıkça meydana gelen bu hasarın tedavisi de zorlaşmaktadır. Bunun yanı sıra akciğer kanseri, koah, karaciğer yetmezliği, siroz, damar hastalıkları, cilt hastalıkları, gastrointestinal sistem hastalıkları gibi pek çok bedensel hastalıkta birliktelik göstermektedir. Hepatit, HIV/AIDS gibi bulaşıcı hastalıklar da ciddi bir sağlık problemi olarak madde kullanımı sırasında sıklıkla karşımıza çıkmaktadır.
Madde Bağımlılığı Tedavi Yöntemleri
Maddeye bağlı sorunlar yaşayan birçok insan düzenli tedavi görmemektedir. Yardım ve tavsiye arayan, özellikle daha hafif rahatsızlığı olanlar için görece kısa müdahaleler, daha yoğun tedaviler kadar etkilidirler. Bu kısa müdahaleler çevreyi, maddeye bağlı beyin değişikliklerini düzeltmediği veya yeni beceriler kazandırmadığı için madde kullanma davranışını değiştiren etki olasılıkla hastanın çabasında (bilişsel değişiklik) ortaya çıkan değişikliklerdir. Bu müdahalelere yanıt vermeyen veya daha şiddetli bağımlılığı olanlar için çeşitli tedaviler etkili görülmektedir. En iyi tedavi programları bağımlı bireyin dikkatli bir değerlendirme sonrası belirlenen ihtiyaçlarını karşılayacak özgül işlemleri (akut bırakma ve arındırma, uzun süreli davranışsal değişikleri ortaya çıkarma amaçlı bilişsel davranışçı terapi ve aile terapileri, nüks önleme ve farmakoterapi) ve yaklaşımları bir araya getirir.( Kaplan&Sadok’s Comprehensive Textbook of Psychiatry)
Bir uzman tarafından tedavi yöntemleri uygulandığı takdirde madde bağımlılığından kurtulmak mümkün olur. Madde bağımlılığı evde tedavisi mümkün olmayan ve mutlaka bir uzman kontrolünde ilerlenmesi gereken bir süreçtir. Kişi tek başına yoksunluk belirtileriyle başa çıkmakta zorlanır ve kolayca tekrar madde kullanır. Bu nedenle kesinlikle bir uzmandan destek almak gerekir.
Madde bağımlılığının ilaçsız tedavi edilmesi mümkün olabilir. Yoğun bir rehabilitasyon ve psikolojik destek ile hastalar, ilaç kullanmadan yoksunluk belirtilerinden kurtulabilir. Ancak bu noktada hastanın iradeli olması önemlidir. Madde bağımlılığı tedavisi için en doğru yöntem, alanında uzman bir psikiyatrist tarafından belirlenir. Hastanın durumu değerlendirildikten sonra ilaç tedavisine ihtiyaç olup olmadığına karar verilir. Birçok hasta doğal yollardan bağımlılıktan kurtulup kurtulamayacağını merak eder. Örneğin esrarı bırakmanın doğal yolları gibi konular üzerine çok fazla kişi araştırma yapar. Ancak bir bağımlılıktan kurtulmak için en sağlıklı yol her zaman bir uzman desteği almaktan geçer.
Madde Bağımlılığında Aile ve Çevrenin Rolü
Madde bağımlılığının hem başlamasında hem de sona ermesinde ailenin ve çevrenin önemli bir etkisi vardır. Ailenin ilgisizliği ya da sevgisini gösterme noktasındaki yetersizliği, çocuğu bağımlılık yapan maddelere itebilir. Aile içi şiddet, psikolojik ve cinsel taciz, boşanma, aile bireylerinin ölümü, maddi yetersizlikler gibi durumlarda da madde kullanımı ortaya çıkar.
Ailenin ilgisizliği kadar aşırı ilgisi ve çocuğa bir sınır koymaması da bağımlılık yapıcı madde kullanma nedenleri arasındadır. Bu nedenle aileler her yönden ölçülü ve doğru bir şekilde çocuklarıyla ilgilenmelidir. Arkadaş çevresi ise özellikle maddeye başlamayı teşvik etme noktasında etkilidir. Arkadaşından görüp alkol, sigara ve uyuşturucu kullanan pek çok kişi vardır. Hasta, bağımlılıklarından kurtulmak istediğinde ailesinin ve çevresinin desteğine ihtiyaç duyar. Ailesinden ve çevresinden madde bağımlılığından kurtulma noktasında destek gören kişiler, süreci daha kolay atlatır.
Madde Bağımlılığı Tedavisinde Kullanılan Psikolojik Destekler
Madde bağımlılığı olan hastalara psiko-sosyal destek verilerek tedavinin başarıya ulaşma şansı artırılır. Psiko-sosyal destek, kişilerin içinde bulundukları duygu durumunu anlatmalarını ve kendilerini ifade etmelerini sağlar.
Psiko-sosyal destek sürecinde bilişsel davranışçı terapi uygulanır. Bu sayede kişinin olumsuz davranışlarını olumluya çevirmek mümkün olabilir. İlk aşamada, bağımlılık sorununun olduğunu hastanın da kabul etmesi gerekir. İkinci aşamada sorunun kökenine inilir. Son aşamada ise sorundan kurtulmak için çalışmalar yapılır. Hastanın durumuna göre terapinin süresi değişir.
Motivasyonel görüşme teknikleri hem madde hem de kumar bağımlılığı tedavisi gibi süreçler için kullanılır. Bilişsel davranışçı terapi ile bir arada uygulanması yaygındır. Motivasyonel görüşme teknikleri ile kişinin madde bağımlılığından kurtulmak için daha motive hissetmesi sağlanır. Bunu yaparken de yine bireyin kendi motivasyon kaynaklarından yararlanılır.
Bağımlılık Krizleri ile Başa Çıkma Yöntemleri
Tedavi olmak istemeyen madde bağımlıları, krizle başa çıkmakta ciddi anlamda zorlanır. Özellikle alkol ve uyuşturucu madde bağımlılığı söz konusu ise hastayı kendisine ya da başkalarına zarar vermeye kadar götürecek durumlar yaşanabilir. Bu nedenle alkol ve madde bağımlılığı için bir an önce uzman desteğine başvurulmalıdır. Sigara bağımlılığıyla başa çıkmak ise diğer bağımlılıklara kıyasla daha kolay olabilir. Sigarayı bırakma sürecinde yoksunluk belirtileri ortaya çıktığında şunları yapabilirsiniz:
- Bir arkadaşınızı ya da aile bireyinizi arayarak ondan manevi destek alabilirsiniz.
- Sigarayı bırakmak isteme sebeplerinizi düşünerek motive olabilirsiniz.
- Sigarayı bıraktığınızda, maddi anlamda ne kadar rahatlayacağınızı düşünmek de faydalı olabilir.
- Sakız çiğnemek, atıştırmalık yiyecekler yemek iyi gelir.
- Yürüyüşe çıkabilirsiniz.
- Nefes egzersizleri yapmak işe yarayabilir.
Madde Bağımlılığına Karşı Önleyici Tedbirler
Madde bağımlılığına karşı önleyici tedbirler alınmalıdır. 18 yaşından küçüklere içki ve sigara satışının yasaklanması, sigaranın üzerine zararlarını gösteren fotoğraflar konulması; bu anlamda önemli adımlardır. Ayrıca uyuşturucu madde satıcılarına caydırıcı cezalar verilmesi de en fazla yarar sağlayacak tedbirlerden biridir. Öte yandan okullarda madde bağımlılığı konusunda bilinçlendirici eğitimler verilmesi, öğretmenlerin bağımlı öğrencilere doğru biçimde yaklaşıp tedaviye yönlendirmesi gerekir. Aileler, çocuklarıyla doğru iletişim kurmak için bir çocuk psikoloğundan destek alabilir. Böylece madde bağımlılığının en önemli sebeplerinden olan aile içi iletişimsizliğin önüne geçilir.
Kaynaklar
1.https://bianet.org/yazi/cocuklar-ve-uyusturucular-285938
